وهومنه (بهمن) – شعله‌ی پندار نیک
ساطیر، پلی میان دنیای معنوی و زندگی روزمره‌اند؛ داستان‌هایی که هزاران سال سینه‌به‌سینه آمده‌اند تا خرد، ارزش‌ها و جهان‌بینی گذشتگان را به ما برسانند. در میان شخصیت‌های اساطیری ایران باستان، **وهومنه** – که در فارسی میانه و امروز به او «بهمن» می‌گوییم – جایگاهی ویژه دارد. او نخستین یار اهورامزدا و مظهر «پندار نیک» است؛ شعله‌ای که آغاز آفرینش را روشن کرد و مسیر همه چیز را شکل داد. در این پست بلاگ، با وهومنه آشنا می‌شویم: از جایگاه مینوی‌اش در کنار اهورامزدا، تا نقش او در فرهنگ ایرانی و آیین‌هایی مانند بهمنگان.
سه هزار سال اول آفرینش
وهومنه: نخستین امشاسپند
در آغاز آفرینش، پیش از آن‌که جهان مادی پدید آید، اهورامزدا نخستین یار خود را از روشنایی و خرد ناب آفرید: وُهومنَه.
نام او در اوستایی از دو بخش تشکیل شده: «وُهُ» به معنای نیک، و «مَنَه» به معنای اندیشه یا خرد. یعنی «اندیشه نیک».
وهومنه نخستین و برترین امشاسپند است و در سمت راست اهورامزدا می‌ایستد؛ جایگاهی که نماد مشاورت، صداقت و نزدیکی معنوی است. او الهام‌بخش اندیشه نیک در انسان‌ها و نگهبان گفتار و کردار درست است. اما نقش او تنها به دنیای مینوی محدود نمی‌شود.
نگهبان چارپایان و پیوند با طبیعت
در جهان مادی، وهومنه پاسدار چارپایان سودمند مانند گاو، گوسفند و اسب است. این مسئولیت نشان می‌دهد که در فرهنگ زرتشتی، حفاظت از حیوانات و احترام به زندگی بخشی از وظایف مینوی است.
در باور ایرانیان باستان، مهربانی با حیوانات و پرهیز از آسیب رساندن به آن‌ها، نه‌تنها یک فضیلت اخلاقی، بلکه یک تکلیف دینی بود. همین دیدگاه باعث شد که وهومنه پیوندی میان خرد انسانی و چرخه حیات در طبیعت ایجاد کند.
بهمن در فرهنگ و گاه‌شماری ایرانی
نام وهومنه تنها در اسطوره‌ها نماند. در گاه‌شماری زرتشتی، ماه یازدهم سال به نام او «ماه بهمن» نام‌گذاری شده است و روز دوم هر ماه نیز «بهمن‌روز» خوانده می‌شود.
هنگامی که روز و ماه همنام می‌شوند (دوم بهمن‌ماه)، جشنی به نام بهمنگان یا بهمنجه برگزار می‌شود. این جشن یادآور پندار نیک، مهربانی با حیوانات و احترام به زندگی است. در این روز، مردم از خوردن گوشت پرهیز می‌کردند، غذاهای گیاهی می‌پختند و با طبیعت آشتی می‌کردند.
تقابل مینوی: وهومنه و اَکمَنه
در سوی تاریکی، اهریمن دیوی به نام اَکمَنه را آفرید؛ مظهر «اندیشه بد». همان‌طور که وهومنه الهام‌بخش نیکی و روشنایی است، اَکمَنه وسوسه‌گر تاریکی و پلیدی است. این دو، در ذهن و روح انسان، همواره در کشمکش‌اند؛ یکی ما را به سوی راستی و مهربانی می‌برد، دیگری به سوی دروغ، نفرت و طمع.
- تأثیر وهومنه در نام‌ها و فرهنگ عامه: نام «بهمن» هنوز در میان ایرانیان رایج است و بار معنایی «نیک‌سیرتی» و «خرد» را در خود دارد.
- پیوند با ادبیات: اشاره به بهمن در شاهنامه بیشتر در قالب شخصیت تاریخی/حماسی است، اما ریشه نام به همان امشاسپند بازمی‌گردد.
- میراث آیینی: جشن بهمنگان نمونه‌ای از پیوند آیین‌های زرتشتی با حفاظت از محیط زیست و حقوق حیوانات است؛ مفهومی که امروز نیز ارزشمند و معاصر است.
جمع‌بندی
وهومنه یا بهمن، بیش از یک شخصیت اساطیری است؛ او نمادی از آغاز نیک‌اندیشی، پیوند با طبیعت و پاسداری از زندگی است. داستان او یادآور این است که هر تغییر بزرگ، با یک اندیشه نیک آغاز می‌شود.
شناخت وهومنه، ما را به درک عمیق‌تری از اسطوره‌های ایرانی و ارزش‌های فرهنگی آن‌ها می‌رساند؛ ارزش‌هایی که پس از هزاران سال، همچنان در زندگی ما معنا دار
منابع
• تاریخ اساطیری ایران — دکتر ژاله آموزگار
• شناخت اساطیر ایران — جان هینلز
• گاه شماری و جشن های ایران باستان - هاشم رضی
سپاس که تا پایان این یادداشت همراه من بودید.
در پادکست سبو می کوشم قصه‌های کهن را به امروز بیاورم؛ جایی که هر روایت، نجوایی از تاریخ و هویت ماست.
مریم سالاری | روایت‌گر پادکست سبو.
در پلتفرم های زیر با پادکست سبو همراه باشید